Hide

Hanes Eglwysi Annibynnol Cymru

hide
Hide

(History of the Welsh Independent Churches)

By Thomas Rees & John Thomas; 4 volumes (published 1871+)

From the CD published by Archive CD Books

See main project page

Proof read by Yvonne John (March 2008)

Carmarthenshire section (Vol 3) - Pages 365 - 378

Chapels below;

  • (Continued) Henllan
  • LLANBOIDY (with translation)

Pages 365 - 378

365

(Continued) Henllan

bobl. Nid ar bersonau neu ddosbarthiadau, ond ar bawb, y deallus a'r anneallus, yr uchel a'r isel, y tlawd a'r cyfoethog. Ac fel y mae yr hyn sydd wirioneddol a pharhad ynddo, felly yr oedd ei ddylanwad yntau ; ac nid yn unig yn parhau ond yn cynyddu. Ei bregeth ddiweddaf oedd ei bregeth oreu bob amser yn marn y bobl. 'Wel wel,' meddai y bobl, wrth ddychwelyd adref, y mae Mr. Lloyd yn gwella bob tro i bregethu. Lle ymae natur gymhwys â gras yn cydgyfarfod y mae bywyd gweinidog yn un o'r bywydau dedwyddaf ar y ddaear." * Yn ei gyfeillach bersonol yr oedd yn nodedig o rydd a siriol. Gan ei fod yn ei flynyddau olaf yn cael ei gyfyngu lawer i'w dý yr oedd yn dda ganddo gael cyfeillach ei frodyr, ac nid oedd yn dirmygu cymdeithas yr ieuangaf a'r distadlaf o honynt. Tra y gallodd cyflawnodd ei weinidogaeth yn ei gylch pwysig fel bugail gofalus, a derbynid ef gan y bobl i'w tai fel gwr Duw. Bu ei lafur yn dra llwyddianus, a chyfododd iddo ei hun gofadeiladau nas gall amser eu treulio ymaith ; ac y mae efe trwy yr hyn a wnaeth er wedi marw yn llefaru etto. Bu farw Medi 31 ain, 1850, yn 73 oed, a chladdwyd ef gyda'r rhan fwyaf o'i ragflaenoriaid yn mynwent y capel lle y llafuriodd cyhyd a chyda'r fath lwyddiant.

LLANBOIDY

Adeiladwyd y capel yma yn y flwyddyn 1800, a dyma yr unig gapel Ymneillduol yn y lle. Mr. Richard Morgan, Henllan, a Mr. J. Richards, Hafod, a Mr. Enoch Phillips oedd a'r llaw benaf i godi y capel a chychwyn yr achos, ac ar ysgwyddau Mr. Morgan yr oedd y pen trymaf o'r baich. Yr oedd Mr. Richards, Hafod, yn frawd i Mr. Josiah Richards, Camden Town, a Mr. Enoch Phillips yn frawd i Mr. Maurice Phillips, Rotherham. Ni fwriedid ffurfio eglwys Annibynol yma ar y dechreu, ac am flynyddau ni chynhelid yma gymundeb ond yn achlysurol, a diaconiaid Henllan a fyddai yn gweini, ac aelodau yn Henllan yr ystyrid hwy oll, ac yno y derbynid pawb. Walter Thomas, Ddol, oedd un o'r ddau gyntaf a dderbyniwyd yn Llanboidy, a hyny Rhagfyr 25ain, 1814. Ni chodwyd yma yr un pregethwr, ond bu llawer o bregethwyr ieuaingc yn aros yn y lle o bryd i bryd pan gynhelid yma ysgol ramadegol gan Mr. Davies, Rhydyceisiaid. Gwnaeth un gynyg am fyned i bregethu yma, ond ni chaniatai yr eglwys hyny, am nad oeddynt yn gweled cymhwysder ynddo. Er hyny rywfodd yn llechwraidd, trwy gymeradwyaeth ei athraw yn yr ysgol lle yr oedd, llwyddodd i wthio ei hunan i athrofa - nid yn Nghymru - ond buan y daeth yr athrawon yno i'r un farn a'r eglwys yma, nad oedd cymhwysder ynddo, fel y gyrwyd ef oddiyno. Curodd wrth ddrws yr Eglwys Sefydledig a chafodd dderbyniad, ac yno yr ydym yn ei adael. Bu yma hen " gyfarfod esbonio" yr edrychid i fyny ato, a dichon y gellir cyfeirio ato fel un o brif ragorlaethau y lle. John Richards, Hafod, oedd y Cadeirydd, ac yr oedd ynddo gymhwysder mawr i'r gwaith. Yr oedd ganddo olygiadau cywir ar rediad yr Ysgrythyrau. Walter Thomas, Ddol, oedd ddyn o feddwl treiddiol, a hoff iawn o chwilio i mewn i bethau dyfnion a dyrus duwinyddiaeth. William Evans, Shop, oedd un o gôf rhagorol, ac yn gyfarwydd iawn yn ngolygiadau gwahanol awdwyr. Aelod oedd ef yn Bethlehem. John Thomas, y Lodge,

 * Yr ydym yn ddyledus i Mr. Lewis am lawer o ddefnyddiau hanes eglwys Henllan, a'r  gweinidogion a lafuriodd ynddi.

366  

oedd ddyn o synwyr cyffredin da, a rhyw sylw i bwrpas yn wastad, er nad oedd wedi darllen cymaint a rhai o honynt. Theophilus Phillips oedd un o'r rhai a ddilynai y cyfarfodydd hyn ffyddlonaf os byddai ei iechyd yn caniatau, ac yr oedd ei sylwadau bob amser yn fuddiol ac ymarferol. Thomas Dafydd, y Crydd, oedd un o'r rhai mwyaf gwreiddiol o honynt. Nid oedd yr un yn fwy cyflawn yn mhob peth na Hophni Davies. Noah Dafydd, er mai eglwyswr ydoedd, a fyddai yno bob amser, ac yr oedd ganddo air yn ei bryd i'w ddyweyd ar bob peth. Yr oedd y gwyr hyn, ac eraill a allesid grybwyll, yn gedyrn yn yr Ysgrythyrau, ac yn ddynion nodedig hefyd fel gweddiwyr ; ac nid yw yr eglwys etto wedi ei gadael heb olynwyr teilwng o honynt.*

Yn y flwddyn 1848 ail-adeiladwyd y capel ac yn y flwyddyn 1869 adnewyddwyd ef i'r ffurf hardd sydd arno yn bresenol, dan arolygiaeth Mr. Thomas, Glandwr. Mae yma eglwys gref a deallgar, a'r teimladau goreu yn bodoli rhyngddi a'r Eglwys Sefydledig yn y lle, a hyny heb i unrhyw blaid aberthu ei hegwyddorion. Mae y lle o'r dechreuad wedi bod mewn cysylltiad gweinidogaethol a Henllan, ac felly y mae yn parhau yn awr o dan ofal Mr. Lewis, yr hwn sydd wedi llafurio yma yn llwyddianus bellach am bymtheng-mlynedd-ar-hugain.

Translation by Gareth Hicks (Nov 2008)

The chapel here was built in 1800, and it was the only Dissenting chapel in the place. Mr Richard Morgan, Henllan, and Mr J Richards, hafod, and Mr Enoch Phillips were those mainly to do with raising the chapel and starting the cause, and it was the shoulders of Mr Morgan that bore the main part of the burden. Mr Richards, Hafod, was a brother to Mr Josiah Richards, Camden Town, and Mr Enoch Phillips was a brother to Mr Maurice Phillips, Rotherham. They didn't intend to have an Independent church here at the beginning, and for years communion was only held here occasionally, and it was the deacons from Henllan that attended, and  members in Henllan  judged them all, and there they received everyone. Walter Thomas, Ddol, was one of the first two to be admitted in Llanboidy, and that was on December 25th 1814.  No single preacher arose here, but several young preachers stayed in the place from time to time when attending the grammar school here of  Mr Mr Davies, Rhydyceisiaid. One did try to become the preacher here, but the church didn't agree to this, because they didn't think he qualified. Since then, somewhat surreptitiously, through the recommendation of the teacher of the school he was at, he succeeded in forcing himself into a college - not in Wales - but the staff there soon came to the same opinion as the church here, he didn't have it in him, so he wandered off. He knocked at the door of the established church and was admitted, and there we leave it. There was here an ancient  "interpretation meeting" to look up at, and it is sufficient to be able to mention  it as one of the principal merits of the place. John Richards, Hafod, was the Chairman, and he was well qualified for the work. He had an accurate insight into the flow of the Scriptures. Walter Thomas, Ddol, was a man with a penetrating mind, and he greatly liked to look into profound matters and complicated theology. William Evans, Shop, was one of the worthy blacksmiths, and very well versed in the observations of different authors. He was a member in Bethlehem. John Thomas, of the Lodge was a man with good common sense, with an obvious attention to purpose, although he wasn't as well read as some. Theophilus Phillips was one of those who followed these meetings faithfully as long as his health pemitted, and his comments were always worthwhile and practical. Thomas Dafydd, the cobbler, was one of the most original of them. There wasn't anyone alive as complete in all things as Hophni Davies. Noah Dafydd, albeit he was a churchman, and always was, and he had a word in his head to say on everything. This man, and others we could mention, was steadfast in the Scriptures, and were also noteworthy men as preachers; and the church hasn't yet been abandoned without worthy successors for them.*

In 1848 the chapel was rebuilt and in 1869 it was refurbished to the beautiful condition it is in now, under the supervision of Mr Thomas, Glandwr. The church here is strong and wise, and the best relationship exists between it and the Established Church in the place, and that without any party sacrificing its principles. The place has from the beginning been linked  ministerially with Henllan, and so it continues now under the care of Mr Lewis, who has laboured here successfully at length for 35 years. * Essay Mr, Lewis, Henllan.  

 

RHYDYCEISIAID

(Llangynin parish)

Dechreuwyd yr achos yma yn y flwyddyn 1707, mewn canlyniad i'r ymraniad y cyfeiriasom ato yn hanes Henllan. Daeth Mr. Lewis Thomas, Bwlchsais, a nifer o gyfeillion gyda ef yma, ac efe a fu y gweinidog cyntaf i'r eglwys. Mae traddodiad yn yr ardal iddynt gael ty a gardd yn y fan lle y saif y capel yn awr, ar les o gant ond un o flynyddau, ac iddynt ei drefnu at wasanaeth crefyddol; ac iddynt fod yno hyd y flwyddyn 1724, pryd yr adeiladwyd capel bychan, ond nid oedd ond ty digon diolwg, a thô gwellt arno. Yr oedd Meistri Lewis Thomas, Henry Palmer, a Mathias Maurice yn ddynion nodedig yma ar gychwyniad yr achos. Yr oedd yr eglwys yn Annibynol hollol yn ei ffurf-lywodraeth eglwysig, ac yn uchel-Galfinaidd yn ei golygiadau. Bu o dan yr un weinidogaeth a Glandwr o gychwyniad yr achos hyd yr ymryson a gymerodd le rhwng Meistri W. Griffith a William Evan, ac yn yr adeg hono glynodd yr eglwys hon wrth Mr. William Evan, a bu yn gweinyddu iddi hyd ei farwolaeth yn y flwyddyn 1818. Yr oedd y capel wedi ei ail adeiladu yn y flwyddyn 1777, a'i wneyd yn adeilad hirgul, yn mesur 45 troedfedd wrth 17 troedfedd. Yn nhymor gwinidogaeth Mr. W. Evans daeth y  lês gyntaf i ben, a llwyddodd i gael  lês newydd am fil ond un o flynyddau, am dair papuren ýd o ardreth os gofynid am danynt ; ond ni ofynodd neb am danynt hyd yma. Wedi marwolaeth Mr. W. Evan cymerodd Mr. James Phillips, Bethlehem, ofal yr eglwys, a bu yn gweinidogaethu yma o ddechreu y flwyddyn 1819 hyd ganol y flwyddyn 1826, a bu y tymor hwnw yn dymor tra llwyddianus ar yr achos. Yn y flwyddyn 1823 cynhaliwyd y Gymanfa dair sirol yma, a dilynwyd hi a diwygiad grymus, pryd yr ychwanegwyd ugeiniau at yr eglwys. Oherwydd fod y llafur yn ormod iddo rhoddodd Mr. Phillips i fyny ofal yr eglwys; a rhoddwyd galwad i Mr. William Davies, Llangollen. Dechreuodd ei weinidogaeth ddiwedd haf 1826, a chynhaliwyd cyfarfod ei sefydliad yn Mawrth 1827.

* Ysgrif Mr, Lewis, Henllan.     

367

Bu yma yn gweinidogaethu hyd ei farwolaeth yn Mehefin, 1861. Nid oes genym ddim neillduol i'w gofnodi am yr achos yma yn nhymor maith ei weinidogaeth ef ; ond i'r capel gael ei adeiladu drachefn yn y flwyddyn 1857. Mae yn dý hardd, yn mesur 36 troedfedd wrth 32 troedfedd. Costiodd 300p. heb gyfrif y cludiad, yr hyn a roddwyd yn rhad gan yr ardalwyr. Agorwyd ef Ionawr 26ain a'r 27ain, 1858. Ychwanegwyd yma gryn lawer at yr eglwys yn fuan wedi marwolaeth Mr. Davies, ac amryw o honynt yn ddynion sydd wedi profi yn ddefnyddiol iawn i'r eglwys.

Yn y flwyddyn 1862, rhoddwyd galwad i Mr. John Jones, efrydydd o Athrofa Caerfyrddin, ac urddwyd ef Mai 28ain, y flwyddyn hono. Gweinyddwyd ar yr achlysur gan Meistri J. Davies, Glandwr ; W. Morgan, Caerfyrddin; J. Lewis, Henllan; S. Evans, Hebron ; S. Thomas, Bethlehem; I. Williams, Trelech; E. Lewis, Carmel; E. Jones, Ffynonbedr ; L. James, Carfan ; D. Jones, Abergwyli ; W. Thomas, Whitland ; W. M. Davies, Blaenycoed ac R. Pryse, Cwmllynfell. Mae Mr. Jones wedi llafurio yma gyda chymeradwyaeth mawr, ond ei fod wedi dyoddef llawer oddiwrth ball yn ei olygon, ond da genym ddeall ei fod yn debyg o gael adferiad.

Cyfodwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon.

  • David James, y Groesffordd, plwyf Llanboidy, neu " Dafydd Siams," fel y gelwid ef yn gyffredin. Dechreuodd bregethu yn 1800, a bu yn bregethwr derbyniol am lawer o flynyddau. Bu farw yn Mawrth, 1842, yn 82 oed.
  • Thomas Roberts, Felinisaf. Dechreuodd o gylch yr un adeg a David James. Aelod gwreiddiol o Bethlehem ydoedd. Bu yn ddefnyddiol iawn gyda'r Ysgol Sabbothol, ac yr oedd yn athraw cymhwys, ac yn fedrus i holwyddori.
  • James Griffiths, Waengoitre, yn mhlwyf Llanwino. Dechreuodd bregethu yn y flwyddyn 1822. Bu am yspaid yn yr ysgol gyda Mr. Davies. Aeth i America yn 1832, ac urddwyd ef yno, ac y mae yn parhau yn weinidog parchus a defnyddiol. Mae yn byw yn Utica, ac yn gweinidogaethu i eglwysi y tu allan i'r dref.
  •  Lewis Roberts. Urddwyd ef yn Watford, ond trodd allan yn afradlon, a daeth i ddiwedd truenus.
  • John Lewis, Pistyllgwyn. Dechreuodd bregethu yn y flwyddyn 1832, a'r flwyddyn ganlynol aeth i Athrofa Caerfyrddin; ac wedi treulio pedair blnedd yno bu farw yn 1837, yn 23 oed.
  • John Cunnick. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu ; ac wedi gwasanaethu am dymor byr mewn amryw fanau enciliodd i'r Eglwys Sefydledig, lle y mae er's blynyddau.

COFNODIAD BYWGRAPHYDDOL.

WILLIAM DAVIES. Ganwyd ef yn agos i Benrhiwgaled, sir Aberteifi, Rhagfyr 31ain, 1792. Yr oedd ei rieni, er yn isel yn eu hamgylchiadau bydol, yn gyfoethog tuag at Dduw, a rhoddasant gyfeiriad boreuol crefyddol i'w mab. Profodd argraffiadau dwfn ar ei feddwl pan yn ieuangc, a phan yn ugain oed ymunodd a'r eglwys yn Mhenrhiwgaled, yr hon oedd y pryd hwnw dan ofal Mr. B. Evans, Drewen. Yn mis Medi  1815, aeth Athrofa Neuaddlwyd, ac yn fuan dechreuodd bregethu.  Er nad oedd

368

yn ddoniol fel pregethwr, etto profodd yn fuan fod ynddo gymhwysder i ddysgu, a gwnaeth gynydd cyflym mewn gwybodaeth. Derbyniwyd ef Athrofa Llanfyllin yn Gorphenaf, 1818, ac yr oedd yn un o'r myfyrwyr a symudodd gyda'r athrofa i'r Drefnewydd. Ar derfyniad ei amser yn yr athrofa derbyniodd alwad o Langollen, sir Ddinbych, ac urddwyd ef yno Awst 29ain, 1822. Bu yno yn ddefnyddiol am bedair blynedd, nes yn haf 1826 derbyniodd alwad o Rydyceisiaid ac ymsefydlodd yno, ac yno y treuliodd weddill ei oes. Nid oedd yn ddoniol a deniadol fel pregethwr, ond yr oedd ei olygiadau yn efengylaidd, ac yr oedd bob amser yn eglur ac ymarferol. Yr oedd yn dra hoff o wneyd cyfeiriadau gwyddorol yn ei bregethau, ond medrai hefyd dynu i eglurhadau oddiwrth amgylchiadau mwyaf cyffredin bywyd. Nid rhyw lwyddianus iawn a fu yn ei weinidogaeth. Nid oedd ei gylch ond cyfyng, ac yr oedd i amgylchiadau bydol yn mhell o fod yn helaethlawn ; ac yr oedd ei dymer siriol a chymdeithasgar yn peri ei fod yn rhy dueddol i fynychu cyfeillachau y buasai yn well i'w gysur a'i gymeradwyaeth iddo gadw yn mhell oddiwrthynt. Ond yr oedd blynyddoedd olaf i fywyd y blynyddoedd dedwyddaf a dysgleiriaf yn ei oes, Yr oedd yn ddiniwed fel y golomen, ond pe buasai mwy o gallineb y sarff wedi ei gyd-dymheru a hyny hwyrach yr arbedasid iddo lawer cwpanaid chwerw. Bu o wasanaeth dirfawr i'r wlad fel ysgolfeistr; ac am dymor hir deuai llawer o ddynion ieuaingc oedd a'u gwyneb ar y weinidogaeth ato i'r ysgol i Lanboidy, a daeth amryw o honynt i lenwi cylchoedd pwysig yn eglwysi ein gwlad. Bu farw yn dra annisgwyliad- wy Mehefin 17eg, 1861, yn 69 oed, a chladdwyd ef yr 21ain o'r un mis yn mynwent Rhydyceisiaid, lle y daeth yn nghyd dorf alarus o'i hen gymydogion, ac y gweinyddwyd ar yr achlysur gan amryw o'i frodyr yn y weinidogaeth. Effeithiodd ei farwolaeth yn ddwys iawn ar ei hen wrandawyr, a daeth llawer o honynt i geisio yr Arglwydd gyda'i bobl gan dystio mai marwolaeth eu hen weinidog fu yn foddion eu  dychweliad.

Translation by Gareth Hicks (Dec 2008)

The cause began here in 1707, as a result of the division referred to in the history of Henllan. Mr Lewis Thomas, Bwlchsais, came here with a number of friends, and he was the church's first minister. It is tradition in the area to have a house and garden on the spot that the chapel stands now, on a 99 year lease, and to organise religious services there, and they were there until  1724, when they built a small chapel, but it was only an unsightly enough house, with a straw roof. Messrs Lewis Thomas, Henry Palmer, and Mathias Maurice were notable men here at the start of the cause. The church was entirely Independent in its ecclesiastical administration, and high-Calvinistic in its perspective.  It was under the same minister as Glandwr from the beginning of the cause until the controversy which took place between Messrs W Griffith and William Evan, and and that time the church stuck with Mr William Evan, and he officated there until his demise in 1818. The chapel was rebuilt in 1777, and made into an oblong building, measuring 45ft by 17ft. In the period of Mr W Evans' ministry, the first lease came to an end, and he succeeded in getting a new lease for 999 years, at a rent of 3 peppercorn, if it was asked for; but nobody has asked for it yet. After Mr W Evan died, Mr James Phillips, Bethlehem, took over care of the church, and he ministered here from the start of 1819 until the middle of 1826, and that period was a very successful one for the cause. In 1823 the 3 counties Gymanfa (Assembly) was held here, and that was followed by a powerful revival, when scores were added to the church (membership). Because the work was too much for him Mr Phillips gave up the care of the church, and they gave a call to Mr William Davies, Llangollen. he began his ministry at the end of the summer of 1826, and his installation ceremony was held in March 1827.

He ministered here until his death in June 1861. We have nothing special to record for the cause here in the time of his lengthy ministry; but the chapel was rebuilt in 1857. It is a lovely house, measuring 36ft by 32ft. It cost £300, without counting the transportation, which was given free by the residents. It was opened on January 26th & 27th 1858. The church increased (in number) considerably soon after the death of Mr Davies, and some of these were men who have proved very useful to the church.

In 1862 they called Mr John Jones, a student from Carmarthen College, and he was ordained on 28th May of that year. Officiating at the occasion were Messrs J. Davies, Glandwr ; W. Morgan, Carmarthen; J. Lewis, Henllan; S. Evans, Hebron ; S. Thomas, Bethlehem; I. Williams, Trelech; E. Lewis, Carmel; E. Jones, Ffynonbedr ; L. James, Carfan ; D. Jones, Abergwyli ; W. Thomas, Whitland ; W. M. Davies, Blaenycoed ac R. Pryse, Cwmllynfell. Mr Jones has laboured here with great approval, but that he had suffered much from a ? (problem)  with his sight, but we understand that the outlook is good for his recovery.

The following were raised to preach in this church;

  • David James (Dafydd Siams) ... from Croesffordd, Llanboidy... started to preach in 1800... praeched for years ... died in 1842 aged 82
  • Thomas Roberts, Felinisaf ... member at Bethlehem ... active with the Sunday school
  • James Griffiths, Waengoitre, Llanwino. ... started to preach in 1822 ... went to America in 1832 ... ordained there and continues as a minister, lives in Utica
  •  Lewis Roberts. ... ordained in Watford ... became profligate, came to a sad end
  • John Lewis, Pistyllgwyn. ... began to preach in 1832 ... went to Carmarthen College the following year ... died in 1837, aged 23
  • John Cunnick. ... educated at Brecon College .. went to the Established Church where he remains

Biographical Notes *

WILLIAM DAVIES. ... born near Penrhiwgaled, Cardiganshire in 1792 ... attended Neuaddlwyd College in 1815 ... went to Llanfyllin/Trefnewydd College in 1818  ...  ordained at Llangollen, Denbighshire in 1822 ... came to Rhydyceisiad in 1826 ... remained there rest of his life ... died in 1861, aged 69, buried in Rhydyceisiaid graveyard

*Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

LACHARN

(Laugharne parish)

Mae Lacharn yn dref fechan henafol yn nghwr isaf y sir, ryw dair-milldir-ar-ddeg o dref Caerfyrddin, ar y deheu-orllewin. Llecha yn nghesail bryniau prydferth a chysgodol ; ac y mae yn dra thebyg ei bed yn hen sefydliad milwrol gan y Rhufeiniaid. Mae yr achos Annibynol yn y gymydogaeth wedi ei gychwyn er cyn diwedd y ddeunawfed ganrif, er na bu yn unrhyw gyfnod o'i hanes yn gryf a lluosog iawn. Yn ywyddyn. 1796, pan fu farw gwr y Palmawr, ymwahanodd yr eglwys a gyfarfyddai yn ei dý yn ddwy gangen ; ac aeth un ran i Gefnyfarchen i aros cael capel Henllan yn barod, ac aeth y rhan arall i'r Mwr (moor), yn agos i Lacharn. Nid oes genym ond y nesaf peth i ddim o wybodaeth am helyntion boreuol y gangen hon. Nid ymddengys fod ganddynt le penodol i gyfarfod ynddo am y saith mlynedd gyntaf wedi ymadael a'r Pâl, ond ymgynnullent o dy i  dy yn ol cyfleustra. Crybwyllir yn yr hen lyfr eglwys sydd yn perthyn i  eglwys Bethlehem mai yn y flwyddyn 1704 y cafwyd trwydded gyntaf i gynal addoliad yn y Mwr ; ac y mae genym bob sail i gredu y gallwn ymddiried i ddilysrwydd yr hen lyfr hwnw. Dywedir gan hanesydd y Bedyddwyr, " Yr oedd tý yn mhlwyf Lacharn wedi ei sicrhau trwy gyfraith gan yr Annibynwyr, o'r enw Mwr. Yr oedd yr enwad hwnw wedi bod yn pregethu yno er's amser. Yn 1740 neu 1741 cafodd Mrs. Watkins

369

(Lower Court) ganiatad i'r Bedyddwyr ddyfod yno ar brydiau i bregethu, a buwyd yn pregethu yn y lle hwnw am flynyddau unwaith bob mis."* Dyma ddechreuad eglwys y Bedyddwyr sydd yn awr yn Salem. Mae Mr. Josuah Thomas yn i Hanes yn dwyn y cyhuddiad difrifol yn erbyn yr Apostolaidd Griffith Jones, Llanddowror, ei fod wedi arfer ei ddylanwad gyda pherchen y tý i fwrw y Bedyddwyr allan, oblegid fod un o weinidogion y Bedyddwyr wedi ysgrifenu yn erbyn ei olygiadau ef ar fedydd yn i gateeism. Rhaid i ni addef nad ydym ni yn meddu ar brofion digon cedyrn i wadu y cyhuddiad yn bendant ; ond buasem yu disgwyl i gyhuddiad mor bwysig yn erbyn y fath wr gael ei ategu a phrofion cryfach na dim a gynygir drosto gan yr hen Hanesydd parchus. Gwyddom fod Mr. Griffifh Jones ar y telerau mwyaf cyfeillgar â Mr. Eyan Davies, yr athraw yn Nghaerfyrddin, Mr. Milbourn Bloom, Mr. Thomas Morgan, ac eraill o weinidogion yr Annibynwyr ; ac nid ydym yn gweled yn hawdd pa fodd y gallasai arfer ei ddylanwad i droi y Bedyddwyr allan heb wneyd yr un peth a'r Annibynwyr. Yr ydym yn crybwyll hyn am ein bod yn credu y dylai cyhuddiadau o'r fath, os dygir hwy yn mlaen gan Hanesydd, gael eu cadarnhau trwy y fath dystiolaethau fel nas gall fod dadl am eu cywirdeb.

Yr oedd y lle y safai y Mwr ynddo yn anghyfleus iawn, yn enwedig i'r cyfeillion yr ochr arall i'r afon; ac yr oedd erbyn hyn yn dra adfeiliedig ac anghysurus i addoli ynddo. Yr oedd tref Lacharn hefyd gerllaw, heb un lle o addoliad Ymneillduol yno, a phenderfynwyd edrych allan yno am le i symud yr addoliad iddo, yn yr hyn hefyd y buont lwyddianus. Pregethwyd y bregeth gyntaf yno gan Mr. Thomas Morgan, Rhagfyr 30ain, 1749, ac y mae y cofnodiad a ganlyn am yr oedfa ganddo yn ei ddyddlyfr am y dydd hwnw, "Cefais lawer o gymorth ; dyma'r bregeth gyntaf erioed, mae yn debyg, draddodwyd gan weinidog Annghydffurfiol yn y lle hwn. Boed bendith Duw arni." Penderfynwyd fod yn rhaid cael capel yn ddioed. Yr oedd ganddynt le bychan i addoli yn St. Clears, at yr hwn y cawn gyfeirio pan ddeuwn at hanes Bethlehem ; ac ymddergys fod y lle hwnw a'r Mwn mewn cysylltiad a'u gilydd, os nad yn wir yr un eglwys oedd yn y ddau, ac yr oedd y cwbl hyd yma mewn cysylltiad a Henllan, ac o dan yr un weinidogaeth. Anfonwyd cais at hen Gymanfa Bresbyteraidd Caerfyrddin. Rhoddwn ef yma yn gyflawn.

(Not extracted)

*Hanes y Bedyddwyr. Tudal, 491,

370

(Not extracted)

Y Robert Howell uchod oedd amaethwr cyfrifol yn mhlwyf Llanfihangel. Saer coed o'r un plwyf oedd un o'r ddau John Thomas, a hwynthwy a gymerasant holl ofal adeiladaeth y capel. Rhoddodd y gweinidogion yn Nghaerfyrddin wrandawiad caredig i'r cais, a phenodwyd chwech o weinidogion i wneyd ymchwiliad i'r achos, a mynu boddlonrwydd fod y titl yn dda; sef Meistri Christmas Samuel, Pantteg; Evan Davies a Samuel Thomas, Athrawon yr Athrofa ; Samuel Jones, Capel Seion ; Milbourn Bloom, Penygraig ; a Thomas Morgan, Henllan. Cafwyd darn o dir mewn man a elwir The Backs. Yr oedd yno ddau anedd-dy, y rhai a brynwyd gan David a Mary George, a chyfaddaswyd y ddau tý yn lle i addoli. Bu Mary George fyw flynyddau ar ol ei phriod, ac yr oedd yn byw mewn ystafell oedd yn rhan o'r capel. Gelwid hi "Pali'r Capel," ac yr oedd yn ddiweddar, os nad oes etto, rai hen bobl yn y lle oedd yn ei chofio yn dda. Daeth Mr. Morgan, Henllan, i fyw yma yn 1752, yn fuan wedi agor y capel, ac yma y trigodd hyd y flwyddyn 1760, pryd y symudodd i Loegr. Wedi ei ymadawiad ef bu ei olynwyr yn Henllan yn gwasanaethu yr eglwys hon hyd y flwyddyn 1775, pryd y rhoddwyd galwad i Mr. Thomas Maurice, Kingston, yr hwn a lafuriodd yma yn y weinidogaeth hyd ei farwolaeth yn y flwyddyn 1791. O farwolaeth Mr. Maurice hyd y flwyddyn 1825, gweinidogion Bethlehem fu yn llafurio yma. Ail-adeiladwyd y capel yn 1809, yn nhymor gweinidogaeth Mr. J. Davies, a dichon i'r elfen Gymreig fod yn gryfach yma yn yr adeg hono nac yn unrhyw gyfnod arall yn hanes yr eglwys; ond dywedir mai dyeithriaid yn cyrchu ar ol Mr. Davies oedd y rhai hyny yn hytrach na gwrandawyr sefydlog y lle. Bu gweinidogaeth ddifrifol ac efengylaidd Mr. Phillips yn dra derbyniol yma, a byddai effeithiau grymus weithiau yn cydfyned a hi, er fod lluaws yr ardalwyr yn galed a dideimlad. Gan y maes yn eang a iechyd Mr Phillips yn  wan rhoddwyd galwad i Mr. Morris Evans, myfyriwr o Athrofa y Dref- newydd, ac urddwyd ef Mehefin 15ed, 1825. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. J. Griffith, Tyddewi; holwyd y gweinidog gan Mr. J. Phillips, Bethlehem ; dyrchafwyd yr urddweddi gan Mr. W. Hughes, Dinas Mawddwy; pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. E. Davies, Athraw yn Athrofa Drefnewydd, ac i'r eglwys gan Mr.D Peter, Caer-

371

fyrddin. Llafuriodd Mr. Evans yma yn ddiwyd am bum' mlynedd. Pregethai hefyd yn gyson mewn ffermdy o'r enw Barriets, yn ardal Eglwys Cymun, a phe buasai i olynwyr yn y weinidogaeth yma wedi parhau y gwaith yn mlaen buasai yno achos llewyrchus er's blynyddau. Daeth boneddwr o Loegr o'r enw Mr. Chauncey i fyw i'r dref yn nhymor Mr. Evans, ac yr oedd yn aelod yn yr eglwys. Efe oedd awdwr y gyfrol a elwir i A Summary of Christian Instruction. Ymadawodd Mr. Evans oddi-yma i Bontypool yn y flwyddyn 1830, a llafuriodd yno hyd ei farwolaeth. Y  flwyddyn ganlynol i ymadawiad Mr. Evans daeth Mr. Thomas Jones yma, yr hwn a ddygasid i fyny yn Athrofa Caerfyrddin, ac a urddasid yn Buckley Mountain, gerllaw Wyddgrug, sir Flint. Bu dyryswch ar ei syn-wyrau oblegid rhyw siomedigaeth a gafodd yn nglyn a boneddiges ieuangc a'r hon yr oedd i serch wedi ymglymu. Mae ei hanes yn un o'r rhai mwyaf pruddaidd. Adferwyd ei synwyrau iddo mewn rhan, a daeth yma yn 1831 i weinidogaethu, a bu yma am tua phum' mlynedd. Yr oedd yn cadw ysgol yma hefyd yr holl amser, a bu amryw o ddynion ieuaingc oedd yn parotoi at y winidogaeth o dan ei addysg; a rhoddent iddo cymeriad o fod yn ddyn tawel a heddychol ac yn bregethwr rhagorol. Cyfarfu a thrallodion teuluol, ac ail ddyrysodd ei synwyrau. Symudodd at frawd oedd ganddo yn mhlwyf Llanddarog, lle yr oedd wedi bod yn flaenorol' ac adnabyddid ef fel Thomas Jones, Porthyrhyd; ond nid oedd yn hoffi gweled neb, a pha bryd bynag y deuai dyn dyeithr i'r tý ciliai o'r golwg. Adferwyd ei synwyrau iddo i raddau yn mhen amser, ac aeth i Pembroke Dock, ond buan y dyryswyd ei feddwl drachefn, ac yn y cyflwr hwnw y bu farw. Yr oedd yn ddyn hardd a golygus, ond yr oedd ei feddwl trwy ei oes wedi ei ysigo, ac ofnwn i fod hefyd wedi ymollwng yn ei arferion. Gwan iawn oedd yr achos yma yn ei amser ef, ac felly y parhaodd am flynyddau wedi ei ymadawiad.

Yn niwedd y flwyddyn 1838 rhoddwyd galwad i Mr. David Thomas, myfyriwr o Athrofa Drefnewydd, ac urddwyd ef Ebrill 9fed, 1839. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. J. Breese, Caerfyrddin. Holwyd y gofyniadau gan Mr. W. Davies, Rhydyceisiaid. Dyrchafwyd yr urdd weddi gan Mr. H. George, Brynberian. Pregethodd Mr. D. Rees, Llanelli, i'r gweinidog, a Mr. D. Davies, Pantteg, i'r eglwys. Bu Mr. Thomas yma yn dra llafurus dros ei dymor byr, ac ymddangosai yr achos yn adfywio, ond gwaelodd ei iechyd yn fuan a bu farw Mehefin 13eg, 1840, yn 31 oed. Cyn hir wedi marwolaeth Mr. Thomas, daeth un Cooke o rywle yn agos i Benybontarogwy yma, ond ni bu ond ychydig fisoedd cyn llwyr anrheithio yr achos. Ymadawodd yn mhen chwe mis, ond cymerodd flynyddoedd i'r achos i ymiachau oddi wrth y clwyfau a roddodd iddo. Bu yr eglwys ar ol hyn heb weinidog sefydlog hyd y flwyddyn 1844, pryd y rhoddwyd galwad i Mr. John Mark Evans, o Sarnau, Sir Drefaldwyn, a bu ef yma hyd y flwyddyn 1849, pryd y darfu gysylltiad â'r eglwys. Yr oedd y capel erbyn hyn wedi myned yn adfeiliedig ac anghyfleus. Flynyddoedd lawer yn ol yr oedd y Crynwyr wedi hod yn addoli mewn ystafell, yr hon oedd wedi ei sicrhau at eu gwasanaeth er y flwyddyn 1742; ond yr oeddynt er's blynyddau wedi llwyr ddarfod o'r lle, a thrwy ddylanwad Miss Baker (Mrs. Mark Evans wedi hyny), gyda Mrs Storke, rhoddwyd y tý yn rhad i'r gynnulleidfa Annibynol, a thalwyd traul y trosglwyddiad hefyd gan y foneddiges. Y mae wedi ei sicrhau i ymddiriedolwyr i fod yn feddiant dros byth i'r

372  

Eglwys Annibynol yn y lle. Ond y mae clause yn y gweithredoedd yn  rhoddi hawl i'r Crynwyr i gynal addoliad achlysurol ynddo os bydd gofyn am hyny' ac heb roddi un anghyfleustra i'r eglwys yn y lle. Adeiladwyd capel newydd yn y lle, ac agorwyd ef yn nechreu y flwyddyn 1850. Y flwyddyn ganlynol rhoddwyd galwad. i Mr. Joseph Jervis, myfyriwr o Athrofa Aberhonddu, ae urddwyd ef Hydref 8fed, 1851. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. T. Davies, Llanelli; holwyd y gofyniadau a dyrchafwyd yr urdd weddi gan Mr. J. Williams, Bethlehem; pregethwyd i'r gweinidog, gan Mr. W. Davies, Rhydyceisiaid, ac i'r eglwys gan Mr. J. Lewis, Henllan. Nid oedd yma yr un Ysgol Sabbothol pan sefydlodd Mr. Jervis yn y lle, ond cychwynwyd hi yn ddioed, a daeth gwedd flodeuog arni, ac adfywiodd y gynnulleidfa ; a thalwyd 40p. o ddyled y capel. Ymadawodd i Benygraig yn Rhagfyr, 1853. Yn y flwyddyn 1855 daeth Mr. James Eddy yma i ofalu am yr eglwys, a bu yma hyd i farwolaeth yn Mehefin, 1859. Yr oedd ychydig o bregethu Cymraeg yma yn achlysurol er dechreuad yr achos yma, ond darfu yn llwyr yn adeg gweinidogaeth Mr. Eddy, ac er hyny nid oes ond ychydig o Gymraeg, a hyny yn yr oedfa ar foreu Sabboth. Cyn diwedd y flwyddyn 1859 rhoddwyd galwad i Mr. John Gwyne Jones, Solfach, a bu yma yn llafurus am ddwy flynedd nes y symudodd. i Fenstanton, Swydd Huntingdon. Ar ei ddyfodiad ef gwnaed ymdrech egniol i lwyr ddileu dyled y capel, a buwyd yn llwyddianus iawn. Cafwyd cydweithrediad yr holl wlad oddiamgylch. Yn ddioed wedi ymadawiad Mr. Gwyne Jones rhoddwyd galwad i Mr. Griffith Jones, myfyriwr o Athrofa Aberhonddu.*  Urddwyd ef Mawrth 5ed, 1862. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. W. Roberts. Athraw Classurol Athrofa Aberhonddu. Holwyd y gofyniadau a dyrchafwyd yr urdd weddi gan Mr. S. Thomas, Bethlehem. Pregethodd Mr. D. Rees, Llanelli, i'r gweinidog, a Mr. J. Lewis, Henllan, i'r eglwys. Mae Mr. Jones wedi llafurio yma oddiar hyny hyd yn awr, ac y mae yr achos wedi dyfod rhagddo yn llwyddianus. Am dymor hir bu yn wan a nychlyd, a dibynai lawer am gynorthwy allanol, ond y mae er's blynyddau wedi dyfod yn hunan gynhaliol ; ac nid hyny yn unig, ond i wneyd ychydig tuag at achosion cyffredinol. Mae yma amryw deuluoedd parchus a chyfrifol, ac yn ddilynwyr " ffydd ac amynedd" eu henafiaid, y rhai a fuont wyr enwog gynt ; ac y mae yn sicr na bu yr eglwys mewn cystal sefyllfa yn unrhyw adeg ar ei hanes.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yma :-

  • D. H. Shankland. Mae yn weinidog yn Glasbury, yn agos i'r Gelli.
  • Benjamin Shankland. Brawd i'r uchod. Derbyniwyd ef i Athrofa Aberhonddu yn haf 1871.
  • Samuel Thomas. Mae yn awr yn y sefydliad Athrofaol yn Bristol.
  • David Raymond. Nid yw ond newydd ddechreu pregethu, ac y mae yn gogwyddo i'r gwaith Cenhadol.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL.

THOMAS MAURICE. Mab ydoedd i Mr. William Maurice, gweinidog Trefgarn. Addysgwyd ef yn Athrofa Caerfyrddin. Yr oedd yno o'r

*Yn hanes eglwys Soar, Merthyr Tydfil., Cyf. II., tudal 264, gwneir camgymeriad, trwy ddyweyd mai yn Athrofa Caerfyrddin yr addysgwyd Mr. Jones. Nis gwyddom pa fodd y digwyddodd yr amryfusedd.

373

flwyddyn 1755 hyd 1759. Nis gwyddom pa le yr ordeiniwyd ef, ond oddiwrth dystiolaeth Mr. Phillips, Bethlehem, yn yr Evangelical Magazine am 1825, tudal 427, ynglyn â hanes urddiad Mr. Morris Evans, cawn iddo ddyfod o Kingston i Lacharn yn y flwyddyn 1775. Mae yn debyg mai Kingsdown yn agos i Ilchester, yn Somersetshire ydoedd, oblegid cawn yn MSS Wilson, fod yno un Mr. Maurice yn weinidog yn y flwyddyn 1772 a 1773. Wedi ei sefydliad yn Lacharn priododd ferch ieuangc grefyddol o blwyf Meidrym, o'r enw Miss Parry ; a bu iddynt lawer o blant, y rhai a aethant oll i America ond dwy o'r merched. Daeth ei feibion yn fasnachwyr cyfrifol yn New York. Priododd un o'i ferched â gwr ieuangc o'r enw Jones, yr hwn a ymsefydlodd mewn masnach yn Manchester, a daethant yn gyfoethog yn y byd, ac yr oeddynt hefyd yn rhagori mewn gweithredoedd da. Bu Mrs. Jones yn garedig iawn i'r achos yma dros ei holl fywyd, ac y mae coffadwriaeth barchus am dani. Mae yn nghapel Cavendish Street, Manchester, faen mynor er coffadwriaeth am dani.  Priododd y ferch arall âg amaethwr cyfrifol, heb fod yn mhell o Lacharn, a buont yn byw am lawer o flynyddoedd yn yr Hurst House, ar forfa Lacharn. Mae mab iddi yn fyw etto yn agos i 80 oed, ac yn aelod yn Lacharn, a llawer o'i hwyrion yn aelodau defnyddiol. Nid oes genym ond ychydig i'w ddyweyd am nodwedd gweinidogaeth Mr. Maurice, na pha lwyddiant a fu arni, ond y mae ei goffadwriaeth yn arogli yn beraidd hyd y dydd hwn. Ni bu erioed yn gryf ei gyfansoddiad, a bu farw yn dra disymwth. Bu ei frawd-yn-nhyfraith, Mr. Parry, Tý'r Eglwys, Llangynog, farw yn haf 1791, ac aeth Mr, Maurice i'w gladdedigaeth ; un boreu yn fuan pan oedd yn cadw dyledswydd deuluaidd torodd un o'i lestri gwaed, a bu farw dranoeth Gorphenaf 8fed, 1791, yn 63 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Bethlehem, St. Clears.

MORRIS EVANS. Ganwyd ef yn Dinas Mawddwy, Sir Feirionydd, yn ngwanwyn y flwyddyn 1797. Derbyniwyd ef yn aelod gan Mr. Hughes pan oedd yn ugain oed. Yn mhen tua dwy flynedd dechreuodd bregethu, ac yn Blaencowarch y pregethodd gyntaf, ac aeth cyn hir i Athrofa Drefnewydd. Derbyniodd alwad o Lacharn, ac urddwyd ef yno Mehefin 15fed, 1825. Priododd ferch ieuangc hawddgar a chrefyddol o Sir Benfro. Bu yn dra defnyddiol  Lacharn, ac yr oedd yn nodedig o barchus gan luaws y bobl, a'i gymeriad yn ddysglaer yngolwg yr holl wlad. Cafodd dipyn o ofid oddi wrth ryw "ddiacones" oedd yn yr eglwys, oblegid na fynai gydnabod i hurddas a'i hawdurdod hi. Symudodd i Bontypool yn y flwyddyn 1830.

Yr oedd rhyw ychydig o bobl yn arfer ymgynnull i le a elwid Providence, ond nid oedd ond ychydig o lun arnynt, ond wedi sefydliad Mr. Evans yn eu plith newidwyd agwedd pethau yn hollol. Ail-ffurfiodd yr eglwys, a dewiswyd diaconiaid, a chychwynwyd Ysgol Sabbothol, a byddai yn myned i hun trwy y dref i gasglu y plant ynghyd; a chyn hir codwyd yno gapel newydd, a llanwyd ef yn fuan â chynnulleidfa da. Yr oedd Mr. Evans yn wr cyfrifol a pharchus iawn gan bawb yn y dref, ac yn anwyl gan i holl frodyr ac eglwysi y sir ; ac er nad oedd yn ddoniol fel pregethwr, yr odd bob amser yn bur a sylweddol. Cafodd anwyd trwm ar ol pregethu mewn tý bychan mewn congl o'r dref, yr hwn yn raddol a drodd yn ddarfodedigaeth arno. Yr oedd yn iraidd iawn yn ei ysbryd yn ei gystudd diweddaf, a chofiai yn fynych am ymadroddion ei hybarch

374  

weinidog, y diweddar Mr. Hughes, Dinas Mawddwy.* Bu farw Ebrill 30ain, 1837, yn 40 oed, a chladdwyd ef dan fwrdd y set fawr yn ei gapel ei hun, a gosodwyd maen hardd ar y pulped er coffadwriaeth am dano; ac o barch iddo cauwyd drysau a ffenestri holl fasnachdai y dref ar ddydd ei angladd.

DAVID THOMAS. Ganwyd ef yn Ffynon Adda, yn ardal Brynberian, yn y flwyddyn 1809. Enwau ei rieni oedd Simon a Hannah Thomas, y rhai oeddynt bobl grefyddol, a derbyniwyd yntau pan yn ieuangc yn aelod o'r eglwys yn Brynberian. Nid oedd ond bychan o gorffolaeth, ond yr oedd yn fawr mewn deall, ac er yn blentyn yn fyfyrgar ac ymofyngar. Yr oedd er yn fachgen yn tueddu at fywyd o neillduedd, a hoffai bob amser gymdeithas henafgwyr profedig. Anogwyd ef i ddechreu pregethu, a thynodd sylw buan. Yr oedd ei lais yn wan, a'i lafar yn araf, ond etto yn hyfryd, a'i agwedd yn ddifrifol fel un yn teimlo pwysigrwydd yr hyn a lefarai. Derbyniwyd ef i Athrofa y Drefnewydd yn y flwyddyn 1834, a gwnaeth yno gynydd mewn dysgeidiaeth oedd yn anrhydedd iddo. Yr oedd penderfyniad a llwyr ymroddiad yn deithi neillduol ei feddwl. Cyn ei ymadawiad a'r athrofa derbyniodd alwadau o wahanol leoedd, ond gogwyddwyd i feddwl ef at Lacharn, lle yr urddwyd ef Ebrill 9fed, 1839. Yr oedd ganddo lawer o gynlluniau gyda golwg ar gyflawni ei weinidogaeth, ond erbyn ei fod yn dechreu  gweithio allan gosododd angau ei law arno. Clafychodd ac aeth adref i Bontseion er mwyn adnewyddiad iechyd, ond ni ddychwelodd mwy. Bu farw Mehefin 13eg, 1840, yn 31 oed, a chladdwyd ef yn mynwent Brynberian.

JAMES EDDY. Yr oedd yn enedigol o Truro, yn Cornwall. Yr oedd ei dad yn ddyn cyfoethog a chyfrifol, ac yn ddiacon o'r eglwys yn y dref hono. Yn ol yr hanes a gawsom yr oedd Mr. Eddy mewn sefyllfa gysurus yn y byd hyd nes y bu farw ei wraig, ond oblegid rhyw gamddealldwriaeth rhyngddo a'i deulu ynghyfraith ymollyngodd yn fawr yn ei feddwl. Daeth i Manorbier, Sir Benfro, i gadw ysgol, ac yno y dechreuodd bregethu, a bu yn gofalu am yr eglwysi yn yr ardal dros ychydig. Bu yn cadw ysgol yn Bethel gerllaw Narberth, ac yr oedd yn bur isel arno heb ddim i'w fwyta, nac arian i'w brynu. Aeth at yr Arglwydd yn ei gyfyngder, a boreu dranoeth cyn iddo godi yr oedd Mr. Thomas, Gwyndy, yno yn holi am dano, gan ddyweyd i fod trwy y nos yn anesmwyth yn ei gylch. Rhoddodd bum swllt iddo, ac felly gwrandawyd ei weddi, a daeth yr ymwared mewn pryd, Teimlai yn ddiolchgar hyd yn nod am ei brofedigaethau, oblegid dywedai eu bod yn codi ei feddwl i ymofyn y golud gwell. Daeth i Lacharn yn gynar yn y flwyddyn 1855, a bu yn cadw ysgol ac yn gofalu am yr eglwys hyd i farwolaeth. Yr oedd bregethwr da a sylweddol, ond gan mai Sais trwyadl ydoedd, a bod amryw Gymry heb allu mwynhau gwinidogaeth Seisnig yn y gynnulleidfa; ac i rai o'r aelodau fyned i ymryson am ryw bethau dibwys, aeth yr achos yn bur ddilewyrch. Dychwelodd adref o gymanfa Llanelli yn haf 1859, ac ni adawodd ei ystafell mwy. Pan oedd yn ymdrechu ag angau daeth Mr. William Miles i edrych am dano, ac wrth weled ei foed mewn poenau mawrion dywedodd "Poor fellow, Poor fellow ! " Deallodd yntau hyny, ac er mor glaf ydoedd dywedodd gyda phwyslais neillduol, " Peidiwch fy ngalw yn dlawd heddyw, mi fum yn ddigon tlawd, ond yr wyf yn myned heddyw i dderbyn yr etifeddiaeth anllygredig, dihalogedig, a diddiflanedig

*Llythyr Mr. D. Davies, New Inn.       

375

sydd yn nghadw i mi yn y nefoedd." Os helbulus oedd ei fywyd, diwedd y gwr hwnw fu tangnefedd. Bu farw Mehefin 13eg, 1859, yn 60 oed.*

Translation by Maureen Saycell (Feb 2009)

Laugharne is an ancient small town in the southern part of the county, some 13 miles south west of Carmarthen. It is sheltered by beautiful hills, and likely to have been a Roman settlement. The Independent cause began in the area before the end of the 18th century, but has never been strong or numerous. In 1796 when the gentleman of Palmawr died, the church divided in two, one group went to Cefnyfarchen, to await Henllan, the others went to Mwr, near Laugharne. We have little early history, they do not appear to have a regular meeting place for 7 years after leaving Pal. The records at Bethlehem show that the first licence to worship at Mwr was in 1704. Baptist history states that   "There was a house named Moor, in the parish of Laugharne, which was legally secured by the Independents, The denomination had been preaching there for years. In 1740 - 1741  Mrs Watkins, Lower Court, got permission for the Baptists to come and preach there occasionally, and continued on a monthly basis for years."*

This was the start of the Baptist church now in Salem. Mr Joshua Thomas in a history made a serious accusation against the sainted Griffith Jones, Llanddowror, in that he used his influence to get the Baptists ejected because one of the Baptist minister had disagreed with his beliefs regarding baptism. We confess we do not have any certain evidence to deny the accusation, but we would have expected stronger evidence supporting this serious an accusation against such a man. We know that Mr Griffith Jones was friendly with Mr Evan Davies, the teacher in Carmarthen, Mr. Milbourn Bloom, Mr. Thomas Morgan, and other Independent preachers and we find it difficult to see that he could turn out the Baprists without also doing the same to the Independents. We only mention this because we believe that no accusation should be made unless proof is available. The location of the Moor was very inconvenient, especially for those on the other side of the river, and by now it was in a poor state of repair and uncomfortable to worship in. The town of Laugharne was near and had no place of worship for Independents, so it was decided to find a place to build there, successfully. The first sermon was given there on December 30th, 1749, by Mr Thomas Morgan, the following information was in his diary " I was well supported, this was the first ever sermon by a nonconformist minister here. May god bless the place."

Robert Howell was a responsible farmer in the parish of Llanfihangel, John Thomas was a carpenter from the same parish, and it was them that took the lead in building the chapel.The following ministers from the Carmarthenshire Union looked into the application and ensured that it was well founded : Messrs Christmas Samuel, Pantteg; Evan Davies and Samuel Thomas, Lecturers at the College ; Samuel Jones, Capel Seion ; Milbourn Bloom, Penygraig ; and Thomas Morgan, Henllan. Some land was aquired in an area known as The Backs. There were 2 dwelling houses on the site which were bought by David and Mary George and they were adapted for use as a chapel. Mary George outlived her husband by many years and lived in a room that was part of the chapel, she was known as "Pali'r Capel". Until 1775 the ministry was shared with Henllan, when a call was sent to Mr Thomas Maurice, Kingston, who accepted and stayed here until his death in 1791. From then until 1825 the ministers of Bethlehem took on the care. The chapel was rebuilt in 1809 when Mr J Davies was minister, it appears that the influence of Welsh was greater then than at any other time, but it was thought they were followers of Mr Davies not residents. Mr Phillips was appreciated by the  populace, but as he became weaker, a call was sent to Mr Morris Evans, a student at Newtown College, he was ordained on June 15th, 1825. On the occasion  a sermon on the nature of a church was given by Mr. J. Griffith, St Davids; questions were asked by Mr. J. Phillips, Bethlehem ; the ordination prayer offered by Mr. W. Hughes, Dinas Mawddwy; Mr. E. Davies, Lecturer at Newtown,preached to the minister and Mr.D Peter, Carmarthen, to the church.

Mr Evans worked hard here for 5 years, he also preached at a farm named Barriets, near Cymun Church, and if his successors had continued there would have been a flourishing cause. During Mr Evans ministry Mr Chauncey moved here from England, he was the author of A Summary of Christian Instruction, a member of the established church. Mr Evans left for Pontypool in 1830 and remained there for the rest of his life. The year after Mr Evans left Mr Thomas Jones came here, educated at Carmarthen College, ordained  Buckley Mountain, Mold, Flintshire. He had been unlucky in love, and affected badly. He came here after recovering some way, he came here in 1831 as minister and remained 5 years. He kept a school here during that time. Many young men who were preparing for the ministry came under his instruction, said to be a peaceful, quiet man. He was struck with family tragedy and lost his spirit again, moved to his brother's at Llanddarog. He became reclusive, but recovered enough to go to Pembroke  Dock, only for the same thing to happen again, he remained in that state till his death.

At the end of 1838 a call was sent to Mr David Thomas, a student at Newtown College, he was ordained on April 9th, 1839. On the occasion a sermon on the nature of a church from Mr. J. Breese, Carmarthen.Questions were asked by Mr. W. Davies, Rhydyceisiaid. The ordination of  prayer offered by Mr. H. George, Brynberian. Mr. D. Rees, Llanelli, to the minister, and Mr. D. Davies, Pantteg, to the church. Mr Thomas was here for a short but busy time, and the cause appeared to revive but his health declined and he died June 13th, 1840, age 31. Then came someone called Cooke from Bridgend area, but was only here a few months and almost totally destroyed the cause. He left after 6 months but it took many years to heal the cause. The church was then without a settled minister until 1844 when a call was sent to Mr John Mark Evans, Sarnau, Montgomeryshire, and he remained until 1849. By now the chapel was in need of repair and inconvenient. Years before the Quakers had been worshipping in a room, which had been secured for them until 1742, but they had left the place completely many years before, and through the efforts of Miss Baker, later Mrs Mark Evans, along with Mrs Storke, the house was given to the Independent congregation for no charge, the cost of transfer was paid by the Gentlewoman. It has secured a permanent base for the Independent cause. There is a clause which allowa the Quakers to hold services there occasionally if the need arises. A new chapel was built and opened early 1850. The following year a call was sent to Mr Joseph Jervis, a student at Brecon, and he was ordained on October 8th, 1851. On the occasion a sermon on the nature of a church was given by Mr. T. Davies, Llanelli; The questions were asked and the ordination prayer was offered by Mr. J. Williams, Bethlehem; a sermon to the minister from Mr. W. Davies, Rhydyceisiaid, and to the church by Mr. J. Lewis, Henllan. There was no Sunday school here when Mr Jervis arrived, he soon set up a very successful one, the church revived and £40 was paid off the debt of the chapel. He left for Penygraig in December 1853. In 1855 Mr James Eddy arrived and remained until his death in June, 1859. There was occasional preaching here in Welsh, but during Mr Eddy's time this stopped completely. Since then there have been very occasional services on Sunday mornings. Before the end of 1859 a call was sent to Mr John Gwyne Jones, Solva, who was here for 2 years before moving to Fenstanton, Huntingdon. While he was here a successful attempt was made to clear the chapel's debt. Shortly after he left a call was sent to Mr Griffith Jones, a student at Brecon, he was ordained on March 5th, 1862. On the occasion a sermon on the nature of the church was given by Mr. W. Roberts, Classics lecturer at Brecon. Questions were asked and the ordination prayer offered by Mr. S. Thomas, Bethlehem. Mr. D. Rees, Llanelli, preached to the minister, and Mr. J. Lewis, Henllan, to the church. Mr Jones remains here very successfully, it was weak and dependent but has been turned around and is now able to give some support to others.

The following were raised to preach here :*

  • D H SHANKLAND - Minister at Glasbury
  • BENJAMIN SHANKLAND - brother of the above  - accepted to Brecon College 1871.
  • SAMUEL THOMAS - under education in Bristol.
  • DAVID RAYMOND - New to preaching, looking toward missionary work.

BIOGRAPHICAL NOTES**

THOMAS MAURICE - son of William Maurice, Trefgarn - educated caemarthen 1755 - 1759 - thought to have come from Kingsdown, Ilchester to settle in Laugharne - married Miss Parry, Meidrym - many children, most went to America, successful in business - 1 daughter married a Manchester businessman, memorial stone in Cavendish Street Manchester - another married a local farmer - died July 8th, 1791, age 63 - buried Bethlehem, St Clears.

MORRIS EVANS - born 1797 Dinas Mawddwy, Meirionethshire - Newtown College - called and ordained Laugharne June 15th, 1825 - Pontypool 1830, Providence - tuberculosis - died April 30th, 1837, age 40 - buried under the table of the "set fawr" in Providence, on the day all businesses closed their doors for his funeral.

DAVID THOMAS - born 1809, Ffynnon Adda, Brynberian, to Simon and Hannah Thomas - small stature, weak voice, serious attitude - Newtown College 1834 - several calls, decided on Laugharne, ordained April 9th, 1839 - health deteriorated and died June 13th, 1840, age 31 - buried Brynberian.

JAMES EDDY - born Truro, Cornwall - because of family problems moved to Manorbier to keep school, began preaching - was in dire straits for a time then moved to Laugharne 1855 - he cared for the chapel and kept school until his death - he was purely English speaking  - died June 13th, 1859, age 60.

*Hanes y Bedyddwyr. Tudal, 491,

**Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

 

BETHLEHEM, ST. CLEARS

Mae yr eglwys yma yn ei dechreuad, ac yn mlynyddoedd cyntaf ei hanes yn dal cysylltiad agos a'r eglwysi yn Henllan a'r Mwr, Lacharn.Ymddengys mai i'r Mwr y byddai yr aelodau oedd yn byw yr ochr isaf yn cyrchu, ac i'r achos ymganghenu i Lacharn a St. Clears, ond yr oedd y cwbl o dan yr un weinidogaeth a Henllan. Dechreuwyd pregethu yn St. Clears yn yr haner cyntaf o'r ganrif ddiweddaf. Dywed Mr. Thomas Morgan, Henllan, yn ei ddyddlyfr am Awst 4ydd, 1745, iddo y diwrnod hwnw bregethu yn St. Clears gyda chymorth neillduol, ac y mae yn bendithio yr Arglwydd am hyny. Nid yw yn dyweyd yn mha le yno y pregethodd, nac ychwaith ai hono oedd y bregeth gyntaf iddo yn y lle, ond y mae hen lyfr eglwys Bethlehem yn dyweyd mai yn ei amser ef y dechreuwyd pregethu yma. Cafwyd lle i gynal moddion rheolaidd mewn tý a elwid yr Ostrey yn y fan lle y saif y Blue Boar yn bresenol. Mae dyddordeb mawr yn nglyn a hanes yr hen dý hwnw mewn mwy nag un ystyr. " Wedi i'r Normaniaid oresgyn Dyfed adeiladasant gastell cadarn yn y fan. Collwyd llawer o waed yn y brwydrau dychrynllyd a ymladdwyd rhwng y brodorion Cymreig a'u gelynion Normanaidd o gwmpas hwnw. Dinystriwyd ef yn rhanol gan Llewelyn Ap Iorwerth, Tywysog Gwynedd, yn y flwyddyn 1215. Yn mhen amser maith ar ol uniad Cymru a Lloegr gan Edward I. fe drowyd adfeilion yr hen gastell yn fath o garchardy. Yr oedd llawer o'r muriau yn weledig pan adeiladwyd y Blue Boar newydd - tý Mr. Samuel Davies, Siopwr. Trowyd yr hen garchardy yn dý byw tua'r flwyddyn 1700, a throwyd yr amaethdy hwnw drachefn yn fath o addoldy i Arglwydd y lluoedd tua'r flwyddyn 1744 neu 1745." +

Cafwyd lês ar yr Ostrey gan Mrs. Chapman, ond ymddengys nad oedd ond ber, oblegid yn y ddeiseb a anfonwyd gan eglwys y Mwr at y gweinidogion yn Nghymanfa Caerfyrddin yn 1750, dywedir y byddai wedi rhedeg allan yn mhen chwech neu saith mlynedd. Wedi pregethu yno ac mewn lleoedd eraill o bosibl am ugain mlynedd, cafwyd darn o dir mewn lle a elwid Plasbach, ar lês gan Miss Midget Lewis (Mrs. Rees wedi hyny), Llwynpiod. Dyddiad y les gyntaf oedd Rhagfyr 5ed, 1764, ac yr oedd i barhau am gant ond un o flynyddau. Adeiladwyd y capel y flwyddyn ganlynol a galwyd ef Bethlehem. Mr. John Powell, Henllan, oedd y gweinidog ar y pryd. Oherwydd rhyw resymau rhoddwyd y lês gyntaf i fyny i Miss Lewis, a chafwyd un newydd wedi ei dyddio Hydref 30ain, 1766, am fil ond un o flynyddoedd am yr ardreth flynyddol o ddau swllt ar bymtheg. Rhoddodd Corporation St, Clears hefyd ddarn o dir a elwid Gorse Ladies at y tir a roddodd Mrs. Rees er eangu y lle claddu, fel y mae mynwent helaeth yn nglyn a'r capel. Yn ei hewyllys hefyd, gadawodd Mrs. Rees, Llwynpiod, dyddyn bychan a elwir Parkewltwr gwerth 20p. y flwyddyn, i eglwys Bethlehem at wasanaeth y gweinidog o oes i oes.

*Yr ydym yn ddyledus am lawer a hanes eglwys Lacharn a'i gweinidogion i ysgrif o eiddo Mr. G. Jones, Lacharn, a ymddangosodd yn y Beirniad, Rhif. XXIX., tudal. 84 ; ac i rai cofnodion ychwanegol a anfonwyd i ni wedi hyny,

+ Beirniad, Rhif. 49. Tudal. 123. Ysgrif Mr. W. Thomas, Whitland.

376  

Dyddiad yr ewyllys ydyw Mai 7fed, 1790. Ychydig a wyddom am sefyllfa yr achos yma yn y blynyddoedd hyny. Yn ol y cyfrif a anfonodd Mr. Evan Griffith, Capel Seion, i Mr. Josiah Thompson yn y flwyddyn 1774, yr oedd cynnulleidfa Bethlehem yn rhifo o gylch pum' cant. Yn y flwyddyn 1785, ail adeiladwyd a helaethwyd y capel. Mr. R. Morgan, Henllan, oedd y gweinidog ar y pryd. Bu yr eglwys mewn cysylltiad a Henllan hyd y flwyddyn 1803, pryd y rhoddwyd gollyngdod rheolaidd iddi i ymsefydlu yn eglwys Annibynol. Hyd hyny cyfrifid hi yn gangen o Henllan, er ei bod yn gweinyddu yr holl ordinhadau yn flaenorol, ac yn trefnu ei holl amgylchiadau ei hun. Yr oedd yr eglwys yma wedi rhoddi galwad i Mr. John Davies, aelod o Henllan, ond a fuasai yn fyfyriwr yn Athrofa Caerfyrddin. Dyma y llythyr gollyngdod a roddwyd, - "Eglwys Henllan at eu brodyr a'u chwiorydd yn Bethlehem. Yn gymaint a'ch bod chwi a'r brawd John Davies am gael gollyngdod i fod yn eglwys ar eich penau eich hunain, a'i ordeinio ef yn weinidog yn eich plith ; hyn sydd i ganiatau i chwi eich dymuniad, gun ddymunio i chwi ac yntef bob dymunol lwyddiant, a phan gymeradwyoch y llythyr hwn ni a'ch ystyriwn yn eglwys neillduol ar wahan oddiwrthym ni. Trwy gydsyniad yr eglwys arwyddwyd gan ei swyddogion mewn cyfarfod yn Henllan, Mai 14eg, 1803.* Mae y llythyr wedi ei arwyddo gan y gweinidog, yr henuriaid, a'r diaconiaid. Mae yn amlwg nad oedd yr eglwys yn Henllan hyd yn hyn yn cydnabod Bethlehem yn eglwys, ond fel " eu brodyr a'u chwiorydd yn Bethlehem ;* ac mai ar ol iddynt gymeradwyo eu llythyr gollyngdod yr oeddynt i'w "hystyried yn eglwys neillduol ar wahan" a Henllan. Urddwyd Mr. John Davies yn Bethlehem, Mehefin laf, 1803. Gwrthododd Mr. Morgan, Henllan, fyned i'r urddiad, oblegid rhyw ragfarn a deimlai tuag at yr urddedig ; ond bu Mr. Davies yn dra llwyddianus yn Bethlehem dros y deng mlynedd cyntaf o'i weinidogaeth, ac yr oedd yn boblogaidd fel pregethwr trwy yr holl wlad oddiamgylch. Ychwanegwyd at yr eglwys o'r flwyddyn 1803 hyd y flwyddyn 1812 gant-a-chwech-a-thriugain o aelodau ; ond yn y flwyddyn olaf a nodwyd torodd cwmwl du ar yr eglwys yr hwn a fu agos a'i llwyr ddinystrio. Dangoswyd y teimladau mwyaf anghristionogol ac annynol. Yr oedd yma elfenau drwg yn ymweithio er's tro, a rhyw nifer yn yr eglwys yn wrthwynebol i Mr. Davies, ac am gael gwared o hono er fod corff yr eglwys yn ei ffafr. Nid ydym mewn cyfle i wybod holl achosion yr ymryson. Dywedir fod rhai yn yr eglwys yn dra anfoddog yn nghylch dyled Lacharn, yr hon a dynwyd yn benaf gan Mr. Davies ryw dair blynedd cyn hyny. Yr oedd Mr. Davies yn uchel-Galfinaidd ei olygiadau, ac yr oedd rhai o honynt iddo yn hyny yn wrthwynebwyr cryfion. Drwgdybid nifer o honynt eu bod yn gogwyddo at Sosiniaeth. Aeth un o honynt, David John, at y Sosiniaid. Dechruodd ei weinidogaeth yn St. Clears. Bu yn Nhwynyrodyn ddeng- mlynedd-ar-hugain, a bu farw Ionawr 6ed, 1853. Nid ydym ychwaith yn tybied fod Mr. Davies yn ddifai yn yr amgylchiadau. Er ei fod yn rhydd oddiwrth bob anfoesoldeb, etto y mae yn eglur ei fod yn fyrbwyll ac anoeth, ac yn aml yn dyweyd geiriau i chwerwi ei wrthwynebwyr. Pa fodd bynag, arferwyd pob dyfais er ei gael ymaith. Ymofynasant a chyfreithiwr yn nghylch eu hawl i'r capel, a allasent droi y gweinidog ymaith o dan yr amgylchiadau, ac a fuasent yn myned i afael y gyfraith wrth wneyd hyny.* Yr oedd rhai o honynt yn benderfynol na orphwysent nes

* Case for the Opinion of Mr. Cooper respecting the Minister of Bethlehem.

377

ei gael ymaith. Clowyd y capel yn erbyn y gweinidog a mwyafrif yr eglwys. Mr. Rees, Bishop's Court, tad y Mr. T. Rees presenol, a agorodd y drws, ac a dynodd y cuddleni oddiar y ffenestri, ac wedi myned i mewn pregethodd Mr. Davies oddiar Salm cxli. 5, " Cured y cyfiawn fi yn garedig, a cherydded fi, na thored eu holew penaf hwynt fy mhen, canys fy ngweddi fydd etto yn eu drygau hwy." Bwriwyd y terfysgwyr allan, ac adferwyd mesur o heddwch i'r eglwys yn mhen amser, ond bu yn hir yn iachau oddiwrth y clwyfau dyfnion a gafodd. Mae yn ffaith deilwng o'i choffau yn nglyn a'r amgylchiad gofidus hwn, beth bynag oedd diffygion Mr. Davies, fod creulondeb ei wrthwynebwyr wedi bod y fath fel yr oedd y gred trwy yr holl wlad eu bod wedi eu nodi allan cyn myned o'r byd yma fel gwrthrychau anfoddlonrwydd y Goruchaf. Yr oeddynt cyn hyny yn amaethwyr cyfrifol yn yr ardal agos oll, ond o hyny allan trodd Rhagluniaeth yn eu herbyn, a buont feirw yn ddynion tlodion. Nid dyma yr unig engraifft sydd genym na oddefa yr Arglwydd yn ddigosp y rhai a " ddrygant ei brophwydi, ac a gyffyrddant a'i eneiniog." Effeithiodd yr amgylchiadau hyn yn ddwfn ar Mr. Davies. Gwaelodd ei iechyd, a bu farw Ebrill 12fed, 1814, yn 34 oed.

Yn fuan wedi marwolaeth Mr. Davies rhoddwyd galwad i Mr. James Phillips, yr hwn ychydig cyn hyny a urddasid yn weinidog yn Nhynygwndwn, sir Aberteifi, a dechreuodd ei weinidogaeth yma Awst 23ain, 1814 ; a chynhaliwyd cyfarfod ei sefydliad Tachwedd 20fed yr un flwyddyn. Yr oedd yma eglwys a chynnulleidfa dda pan sefydlodd Mr. Phillips yn y lle, er yr holl ystormydd a'i cyfarfyddodd ddwy flynedd yn flaenorol; a than ddylanwad ei weinidogaeth iraidd ac efengylaidd, ei ysbryd hynaws a heddychol, a'i ddoethineb a'i bwyll, iachawyd yn llwyr yr hen deimladau, a daeth yr achos rhagddo yn llwyddianus nes bod yn fuan yn un o'r eglwysi mwyaf blodeuog yn yr holl wlad.

Yn y flwyddyn 1820, adeiladwyd capel yn St. Clears, er mwyn cynal Ysgol Sabbothol a gwasanaeth hwyrol, gan ei bod yn anghyfleus i fyned i fyny i Bethlehem. Cafwyd tir gan y Corporation, yr hwn a gyflwynwyd i Mr. Lewis Roberts, Chwefror 14eg, 1821. Mesurai 34 troedfedd o hyd a 22 o led. Mae y lês yn fil ond un o flynyddau, am chwe' cheiniog y flwyddyn o ardreth. Gan ei fod yn ymyl "Ffynon Fair" galwyd ef Capel Mair. Ail adeiladwyd a helaethwyd ef yn y flwyddyn 1827. Yn y flwyddyn 1832, trwy lafur Mr. Phillips a'r eglwys yn Bethlehem, adeiladwyd capel bychan heb fod yn mhell o Landdowror a alwyd Elim; ac yn y flwyddyn 1833, adeiladwyd Bethlehem y drydedd waith, a gwnaed ef yn un o'r capeli harddaf yn yr holl wlad. Costiodd yn agos i 700p., heb gyfrif y llafur rhad a roddwyd mewn cludo y defnyddiau ato. Agorwyd ef Medi 25ain y flwyddyn hono, a chyn diwedd y flwyddyn 1837 yr oedd yr holl ddyled wedi ei thalu. Gan fod y llafur yn fawr, ac iechyd Mr. Phillips yn gwaelu, rhoddwyd galwad i Mr. Joseph Williams, myfyriwr o Athrofa Drefnewydd, i fod yn gydweinidog ag ef; ac urddwyd ef Mehefin 28ain, 1838. Ar yr achlysur pregethwyd ar Natur Eglwys gan Mr. J. Davies, Glandwr. Holwyd y gofyniadau gan Mr. J. Phillips, Bethlehem. Dyrchafwyd yr urdd weddi gan Mr. J. Evans, Penygroes. Pregethwyd i'r gweinidog gan Mr. E. Davies, Athraw Athrofa Drefnewydd, ac i'r eglwys gan Mr. D. Davies, Pantteg. Ni bu Mr. Phillips byw yn hir wedi sefydliad Mr. Williams yma. Bu farw Chwefror 5ed, 1839.

378  

Bu Mr. Williams yma hyd y flwyddyn 1856, ond ychydig o gynydd a wnaeth yr achos yn ystod y deunaw mlynedd y bu yma. Ymadawodd ac aeth i'r Eglwys Sefydledig. Bu yr eglwys dros rai blynyddoedd ar ol hyny heb sefydlu ar weinidog, hyd y flwyddyn 1861, pryd y rhoddwyd galwad i Mr. Samuel Thomas, Trefdraeth. Cynhaliwyd cyfarfod ei sefydliad Mai 21ain a'r 22ain, 1861. Ymaflodd Mr. Thomas yn i waith o ddifrif yn ddioed wedi ei sefydliad yma, a bu yn dra llwyddianus. Y flwyddyn y daeth yma cynlluniwyd at gael capel newydd yn St. Clears, gan fod Capel Mair yn gyfyng ac anghyfleus. Cafwyd tir gan y Corporation Medi 30ain, 1861. Mae mewn man tra manteisiol, yn nes i Bethlehem na'r hen gapel. Mesura 45 troedfedd wrth 35 troedfedd, gydag oriel eang o'i gylch. Costiodd 1200p. Agorwyd ef Tachwedd 5ed a'r 6ed, 1862, a gweithiodd yr eglwys a'r gynnulleidfa yn ardderchog er ei gael yn rhydd o ddyled. Nid oes eglwys wedi ei ffurfio yn Capel Mair, na chymundeb yn cael ei gynal, Bethlehem yw yr eglwys. Cynhelir yr oedfa bob boreu Sabboth yn Bethlehem, pryd y mae y gwasanaeth oll yn Gymraeg, oddieithr yn achlysurol. Yn Bethlehem hefyd y cynhelir y cyfarfodydd eglwysig. Mae Ysgolion Sabbothol llewyrchus yn y ddau le am ddau o'r gloch; a'r oedfa hwyrol bob nos Sabboth yn Capel Mair, lle y ceir cynnulleidfa luosog, a dygir y gwasanaeth yn mlaen rhan yn Saesneg a rhan yn Gymraeg. Bu Mr. Thomas yn wethgar iawn yma am wyth mlynedd, a bu farw Mai 9fed, 1869, yn 54 oed.

Cyn diwedd y flwyddyn 1870, rhoddodd yr eglwys yma alwad i Mr. Rees Morgan, Glynnedd. Yr oedd wedi derbyn galwad gan yr eglwys ddeng mlynedd yn flaenorol, cyn ei symudiad o Lechryd i Glynnedd, ond oherwydd rhyw resymau gwrthododd gydsynio y pryd hwnw, ond atebodd yr ail alwad yn gadarnhaol, a dechreuodd ei weinidogaeth yma y Sabboth cyntaf yn Ionawr, 1871, a chynhaliwyd cyfarfodydd i sefydliad Chwefror 28ain a Mawrth 1af yr un flwyddyn ; ac y mae yn parhau i lafurio yma gyda derbyniad mawr. Y flwyddyn y daeth yma ad-drefnwyd Bethlehem drwyddo, fel y mae yn gapel hardd iawn. Cafwyd Sabboth i'w ail agor Medi 24ain, 1871, pryd y gweinyddodd Mr. J. Ll. Jones, Penyclawdd, a'r Hybarch D. Williams, Troedrhiwdalar. Casglwyd ar y pryd 172p. Mae yr achos yma mewn sefyllfa iachus a gweithgar, a'r gwaith yn ei holl ranau mewn cystal gwedd ag y gwelwyd ef erioed. Mae yma lawer o bobl ragorol wedi bod gyda'r achos o bryd i bryd, ac y mae y genhedlaeth bresenol yn deilwng o'r rhai a aeth o'u blaen.

Codwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon.

  • William Thomas, Llwynbychan. Ganwyd ef Mehefin 29ain, 1739. Bu yn byw yn yr Hendre cyn ei symudiad i Lwynbychan. Yr oedd yn un o'r rhai a unodd i roddi galwad i Mr. J. Davies ar ddatodiad y cysylltiad rhyngddynt a Henllan. Yr oedd yn wr heddychlawn a thangnefeddus, ac yn bregethwr cymeradwy. Yr oedd yn ewythr, brawd eu mam, i Meistri J. Griffith, Tyddewi, a B. Griflith, Trefgarn. Bu farw Ebrill 13eg, 1807, yn 68 oed, a dywedir fod ei angladd yn un o'r rhai lluosocaf a fu yn Bethlehem erioed.
  • Thomas Evans, Gardde. Yr oedd yn ddyn lled alluog, ac arferai bregethu yn Bethlehem a'r addoldai cylchynol. Ei frawd ieuengaf oedd Mr. William Evans, Ford, yn agos i Kingsbridge, swydd Devon, yr hwn a fu farw Hydref 17eg, 1810. Nis gwyddom pa le y dechreuodd Mr. W. Evans bregethu. Priododd Thomas Evans ag Anne, chwaer i Mr. Griffith,

Translation by Maureen Saycell (April 2009)

From its beginnings through the early years there was a close relationship with Henllan and Moor, Laugharne. The first record of preaching here in Mr Thomas Morgan's diary states he preached here August 4th, 1745 with considerable support. Regular worship began in a house named Ostrey, where the Blue Boar now stands. This is an interesting house in more than one sense " After the Normans conquered Dyfed they built a strong castle on this spot. There was much blood spilt in the terrible battles between the native Welsh and  the Norman enemy. It was partially destroyed by Llewelyn Ap Iorwerth, Prince of Gwynedd, in 1215. In time after the amalgamation of Wales with England by Edward 1, the ruins of the old castle was made into a kind of prison. There were some of the old walls still visible when the new Blue Boar was built, the house of Mr Samuel Davies, Shopkeeper. The old prison had been converted to a  house around 1700, and later into a kind of place of worship to the Lord of Hosts around 1744 or 5."*

A lease was secured on the Ostrey from Mrs Chapman, it appears to have been short, as a petition from the ministers of Moor to the Union at Carmarthen 1750 stated it would end in 6 or 7 years. Having preached there and other locations  for 20 years, a piece of land was acquired at Plasbach on a lease from Miss Bridget Lewis (later Mrs Rees), Llwynpiod. The date on the first lease was December 5th, 1764, for 100 years. The chapel was built the following year and named Bethlehem. Mr John Powell, Henllan, was the minister at that time. For some reason the first lease was surrendered to Miss Lewis and a new one drawn up for 999 years at a rent of 17/-, dated October 30th, 1766. St Clears Corporation gave a piece of land called Gorse Ladies to enlarge the burial ground already on the land donated by Mrs Rees, so there is a large cemetery with the chapel. Mrs Rees willed a smallholding named Parkewltwr, worth £20 per annum, to Bethlehem for the use of the ministers from generation to generation.

The date on the will was May 7th, 1790. We know very little of the story of this chapel over those years, notes recieved by Mr Josiah Thompson from Mr Evan Griffith, Seion Chapel, in 1774 when the congregation was 500. In 1785 the chapel was extended and rebuilt, Mr R Morgan, Henllan, was the minister at the time. The chapel was in association with Henllan until 1803, when independence was granted, although all the sacraments were celebrated here previously and it was self governing.  This church gave a call to Mr John Davies, a member of Henllan, who had studied at Carmarthen. This was the letter of release given "The Church of Henllan to our brothers and sisters at Bethlehem. In as much as you and our brother John Davies have requested release to form your own church and ordain him as your minister. This is to grant you your request, wishing you every success and when you offer this letter we will consider you a separate and independent church. With the agreement of the church signed by her officers in a meeting at Henllan on May 14th, 1803.* The letter was signed by the Minister, Elders and Deacons. Apparently Henllan did not recognise Bethlehem as a church just as their brothers etc. Mr John Davies was ordained in Bethlehem on June 1st, 1803. Mr Morgan, Henllan, did not attend for his own reasons. Mr Davies was very successful for the first 10 years and was a popular preacher. Between 1803 and 1812 166 members were added, then a cloud fell on the church that nearly killed it. Some very inhuman and unchristian feelings were shown. There had been some dark forces at work here for some time with some opposing Mr Davies and determined to get rid of him, although the main body of the church backed him. The various factions including the minister kept agitating matters even consulting a Lawyer.

 The minister was locked out, the door eventually opened by Mr Rees, Bishop's Court, father of the current Mr T Rees preached from Psalms cxli 5 " I would rather be buffeted by the righteous and reproved by good men, My head shall not be annointed by the oil of wicked men, for that would make me party to their crimes." The insurgents were driven out, and peace was slowly returned, but the deeper wounds took a long time to heal. It should be recorded that  whatever Mr Davies' shortcomings were, the cruelty of those who opposed him were believed to have been marked as objects of the Lord's disapproval. They were farmers in the area, but all died as paupers. This situation affected Mr Davies deeply, his health suffered and he died April 12th, 1814, age 34.

Soon after the death of Mr Davies a call was sent to Mr James Phillips, recently ordained at Ty'ngwndwn, Cardiganshire, who began his ministry on August 23rd, 1814. His induction service was held on November 20th of that year. There was a strong church and congregation when he settled here despite all the storms and thanks to his wisdom in steering the church during his ministry it became one of the most flourishing churches in the country.

In 1820 a chapel was built in St Clears so that a Sunday School and evening service could be held there, as Bethlehem was inconvenient. Land was acquired from the Corporation, which was presented to Mr Lewis Roberts on February 14th, 1821. It measured 34 x 22 feet. There is a lease of 999 years at a rent of sixpence a year. As it was near "Ffynnon Fair" it was named Capel Mair, it was rebuilt and extended in 1827. In 1832 thanks to Mr Phillips and Bethlehem a chapel was built near Llanddowror named Elim, in 1833 Bethlehem was rebuilt again at a cost of £700. It was opened on September 25th that year and before the end of 1837 the debt was cleared. With Mr Phillips' health deteriorating and the vast amount of work a call was sent to Mr Joseph Williams, a student in Newtown, to co-minister with him. He was ordained on June 28th, 1838. On the occasion a sermon on the nature of a church was given by  Mr. J. Davies, Glandwr. questions asked by Mr. J. Phillips, Bethlehem.  Mr. J. Evans, Penygroes, offered the ordination prayer. A sermon to the minister from Mr. E. Davies, Lecturer at Newtown, and the church Mr. D. Davies, Pantteg. Mr. Phillips did not survive long after Mr. Williams came here.He died February 5th,1839.

Mr Williams was here until 1856, but made little progress in the 18 years that he was here. He left for the established church. There was no settled minister until 1861 when a call was sent to Mr Samuel Thomas, Trefdraeth. His induction service was on May 21st and 22nd, 1861. Mr Thomas set about his work with enthusiasm and some success. The year he came here plans were laid to have a new chapel in St Clears as Capel Mair was small and inconvenient. Land was aquired from the Corporation on September 30th, 1861, in a very advantageous position, nearer to Bethlehem than the old chapel. It measures 45 x 35 feet with a gallery around. The price was £1200. It was opened on November 5th and 6th, 1862, the church and congregation worked to free the debt. There is no church or sacrament celebrated at Capel Mair, Bethlehem remains the church. Sunday morning services are in Welsh, only occasionally in English. It is there that the church meetings are held. There are Sunday Schools in both places at 2 pm and evening service every Sunday in Capel Mair, to a large congregation and is conducted bilingually. Mr Thomas was very industrious for 8 years, he died May 9th, 1869, age 54.

Before the end of 1870 the church called Mr Rees Morgan, Glyn Neath. They had called him previously 10 years earlier when he moved from Llechryd to Glyn Neath but for some reason did not agree, this time he did agree. He began his ministry on the 1st of January, 1871. His induction services were held on February 28th and March 1st the same year and he remains here. The year he arrived Bethlehem was revamped throughout and is now in good order. On Sunday September 24th, 1871 it was reopened with Mr. J. Ll. Jones, Penyclawdd, and the Venerable D. Williams, Troedrhiwdalar officiated. £172 was collected. The cause here is in good shape. There have been many great members here over the generations.

The following were raised to preach here :

  • WILLIAM THOMAS - Llwynbychan - born June 29th, 1739 - an acceptable preacher - died April 13th, 1807, age 68.
  • THOMAS EVANS -  Gardde -married Anne, sister of Mr. Griffith, St. David's - died April 26th, 1805.
  • JAMES GRIFFITH - St David's - already mentioned.
  • BENJAMIN GRIFFITH -  See Trefgarn.
  • JONAH RICHARDS - Llwynteg - born Forge, Whitland,1794 - draper by trade - August 17th, 1837, age 43.
  • OWEN OWENS - minister at Heolyfelin, Newport - went to the established church - to America and died there recently.
  • JOHN OWENS - Ordained Chepstow, April, 1828 - went to America in 1831.
  • DAVID ARTHUR OWENS - Ordained Sarnau, Montgomeryshire - now in Smethwick, Birmingham.
  • GRIFFITH OWENS - emigrated to America,1831.
  • ROGER OWENS - emigrated to America, 1832.
  • CALEB OWENS -emigrated to America, 1832.
  • Thelast 6 were sons of Dafydd Owen, Factory, Bankyfelin, a deacon at Bethlehem. They were not much use to the ministry.
  • THOMAS REES - Bishop's Court - began preaching 1837 - remains here but not preached for a long time.
  • JOHN RICHARDS - now in Aberaman, Glamorgan.
  • THOMAS PHILLIPS - now in Nebo, Hirwaun - an useful deacon.

BIOGRAPHICAL NOTES***

JOHN DAVIES - born 1780, Cwmerchydd, Henllan - Carmarthen College 1799 - ordained Bethlehem 1803 - depressive - popular preacher - Named as one of the editors of a quarterly in 1806 with D. Peter, Carmarthen ; D. Davies, Llanybri; M. Jones, Trelech ; W. Griffith, Glandwr ; and J. Lloyd, Henllan. - died April 12th, 1814, age 34 - buried in Bethlehem.

JAMES PHILLIPS - born 1787 - son of Mr J Phillips, Trewyddel - well educated - Neuaddlwyd - ordained Tyngwndwn with Mr Phillip Maurice - then Bethlehem in August 1814 for 24 years - very strong preacher - went to London in 1815 to lighten the debt on the chapel - Secretary of the Carmarthenshire Missionary Society - accepted 550 members during his ministry at  Bethlehem, Elim, a Lacharn - gained some earthly wealth when he married Miss Phillips, Nantyreglwys - she died July 1838 - he lost ground quickly and died February 5th, 1839, age 52 - buried Bethlehem.

SAMUEL THOMAS - born 1815, Cwmcych, Newcastle Emlyn - confirmed Capel Evan, 1829 - school with Mr Davies, Rhydyceisiaid - kept school in Berea, Pembrokeshire - Brecon College, 1840 - ordained Trefdraeth August 10th, 1843 - there for 17 years - handsome man, cheerful nature - accepted Bethlehem's second call in 1860 - taken ill in March and died on May 9th, 1869, age 54 - buried Bethlehem.

* Case for the Opinion of Mr. Cooper respecting the Minister of Bethlehem.

**Beirniad, Rhif. 49. Tudal. 123. Ysgrif Mr. W. Thomas, Whitland.

***Only a shortened version of these biographical and professional notes have been translated.

CONTINUED


 

[Gareth Hicks  4 April 2009]